System kształcenia muzycznego Carla Orffa inspirowany wielokulturowością

System kształcenia muzycznego Carla Orffa (1895-1982)

inspirowany wielokulturowością

                System kształcenia muzycznego Carla Orffa funkcjonuje w Polsce od ponad 30 lat ,zajmując swoje stabilne miejsce w powszechnej edukacji muzycznej.

Niewątpliwie jest to zasługa Prof. Urszuli Smoczyńskiej – muzyka, pedagoga, wybitnego metodyka, autorki wielu znakomitych podręczników do muzyki w szkole podstawowej (WSiP) i licznych publikacji dla nauczycieli edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej.  

Znana również z wielu muzycznych programów telewizyjnych, np. Tik – Tak; 5, 10, 15; czy Domowe przedszkole, którego emisja z wieloletnim udziałem tysięcy dzieci w Polsce trwała nieprzerwanie 18 lat!

W latach 80 XX wieku, Urszula Smoczyńska jako absolwentka Instytutu Orffa w Salzburgu podjęła się polskiej adaptacji systemu Carla Orffa. W efekcie powstała: „Muzyka dla dzieci” – 500 stronicowa książka oparta na rdzennie polskim materiale słownym i muzycznym. Oprócz cennych przykładów muzycznych książka zawiera również propozycje gotowych ćwiczeń i zabaw muzyczno-ruchowych na cztery pory roku oraz istotne wskazówki metodyczne do wykorzystania przez nauczycieli. Zgodnie z ideą Orffa, autorka sięga do korzeni naszej kultury – pieśni ludowych, zwyczajów i zabaw dla dzieci ( rymowanki, wyliczanki, porzekadła, przysłowia, magiczne zaklęcia, krótkie wierszyki).

„Muzyka dla dzieci” to nieosiągalny bestseller, który do dzisiaj nie wiedzieć czemu, nie doczekał się mimo tak ogromnego zainteresowania i oczekiwań odbiorców wznowienia nakładu.

Nadmienię, iż Schulwerk, który jest dziełem życiowym Carla Orffa  ma również swoje adaptacje w innych krajach całego świata, między innymi: Music for Children w Stanach Zjednoczonych, An Orff Mosaic from Canada w Kanadzie, Musica per bambini we Włoszech, Ceska Orffowa Skola w Czechach [1]

W 1993 roku z inicjatywy Urszuli Smoczyńskiej powstało Studium Wychowania Muzycznego Carla Orffa przy Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Miałam ogromne szczęście znaleźć się w gronie jego absolwentów. Korzyści płynące z uczestnictwa w zajęciach były nie do przecenienia i wytyczyły moje metody pracy w edukacji muzycznej dzieci i dorosłych na całe zawodowe życie. To były studia prawie wyłącznie praktyczne dla ogromnej przyjemności przeżyć estetycznych w obcowaniu z muzyką wielu kultur.

Główną formą aktywności na zajęciach był ruch, improwizacja i gra na instrumentach perkusyjnych, w tym przywiezionych z odległych kultur, jak również niekonwencjonalnych, tworzonych przez samych uczestników. Poznane tańce ludowe, historyczne, narodowe, integracyjne nie tylko z Europy, ale również z różnych stron świata dla dzieci i dorosłych do dzisiaj wykorzystuję w trakcie prowadzonych zajęć metodycznych ze studentami i warsztatów z nauczycielami. Moja fascynacja folklorem afrykańskim zrodziła się również w trakcie tych studiów. Jego elementy często wprowadzam w trakcie prowadzonych zajęć szkoleniowych i zawsze wzbudzają żywy entuzjazm.

W 2004 roku również z inicjatywy Urszuli Smoczyńskiej powstało Polskie Towarzystwo Carla Orffa w zakresie krzewienia idei twórcy, które działa prężnie do dziś. Organizowane są coroczne warsztaty prowadzone przez takie autorytety jak[2]: Ernst i Christiane Wieblitz, Reinhold Wirsching, Peter Cubasch, Werner Beidinger, Verena Maschat, Lenka Pospišilova, Soili Perkio, Uli Jungm i wielu innych znakomitych wykładowców z Instytutu Orffa w Salzburgu, z którymi miałam zaszczyt mieć zajęcia w Studium. Prowadzona jest również cenna działalność wydawnicza.

W marcu 2008 roku w dwumiesięczniku Wychowanie Muzyczne ukazał się artykuł Urszuli Smoczyńskiej pt.: „Moja przygoda z Orffem. Czy wszystko stało się przypadkiem? „Zachęcam do lektury.2

Od wielu lat, pracując zarówno jako konsultant ds. edukacji artystycznej w Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Słupsku, jak również prowadząc zajęcia dydaktyczne w Katedrze Sztuki Muzycznej Akademii Pomorskiej w Słupsku, dzielę się swoją wiedzą i umiejętnościami w zakresie metodyki Carla Orffa. Tematyka wzbudza zawsze pozytywny, czasem wręcz entuzjastyczny odbiór, co świadczy o ponadczasowym wymiarze systemu. Metoda sprawdza się na różnych poziomach edukacji, zaczynając od umuzykalnienia małych dzieci, aż po zajęcia z ludźmi starszymi. Dlatego też w warsztatach metodycznych tak chętnie uczestniczą nauczyciele różnej specjalności: edukacji przedszkolnej, wczesnoszkolnej, muzyki, ale również terapeuci zajęciowi, muzykoterapeuci, nauczyciele ośrodków szkolno-wychowawczych.

Na wstępie pytam zawsze o skojarzenia z nazwiskiem Orffa. Odpowiedzi są różne. Studenci kierunków artystycznych, jak również często nauczyciele muzyki nazwisko Orffa łączą na ogół ze znanym dziełem, jakim jest monumentalna kantata sceniczna Carmina Burana (zachęcam do wysłuchania), oparta na średniowiecznym zbiorze pieśni Codex buranus. Całość otwiera i zamyka chór z Hymnem do fortuny – kapryśnej boginii ludzkich losów, „która ma niestety nad nami władzę”.

Nadmienię, iż najbardziej znana „Carmina Burana – światowe śpiewy na głos solo i chór z towarzyszeniem instrumentów i obrazów.”, to I część tryptyku scenicznego, w skład którego wchodzą również: Catulli Carmina oraz Trionfodi Afrodite.

Dla innych uczestników zajęć, Orff – to twórca systemu kształcenia muzycznego oraz prekursor wprowadzenia instrumentarium do powszechnej edukacji muzycznej.

Dla bardziej zainteresowanych jego osobą, autor Schulwerku – w tłumaczeniu Pracy szkolnej – 5 tomowego pedagogicznego dzieła życia.

Mimo dużego zainteresowania nauczycieli systemem kształcenia muzycznego Carla Orffa, kiedy pytam o elementy biografii, źródła inspiracji, muzyczne fascynacje twórcy, adaptację systemu w Polsce, to niestety zapada cisza.

I właśnie ta cisza zainspirowała mnie do przybliżenia życia i twórczości, głównie pedagogicznej, autora tak cenionego i lubianego przez nauczycieli systemu kształcenia muzycznego.

 

Kim był?

Karol Orff (1895-1982) - kompozytor niemiecki, pedagog, humanista należący do najwybitniejszych twórców muzyki XX wieku. Twórca metody kształcenia muzycznego, która powstała w centrum Europy, a zaadoptowała się w krajach sąsiednich, jak i w kulturach tak odległych jak państwa Afryki, Ameryki Łacińskiej czy Azji. Autor aforyzmu: „Bądź uroczy dla swych wrogów – nic ich bardziej nie rozzłości”.

Dzieciństwo i wczesna młodość

Orff wychowywał się w rodzinie o bogatych tradycjach muzycznych, gdzie muzykowanie było tak oczywiste, jak spożywanie posiłków. Matka była utalentowaną, dobrze wykształconą pianistką, ojciec co prawda zawodowy wojskowy, ale też biegle grający na fortepianie. Rozumieli więc fascynację syna muzyką.

  Carl miał 10 lat, kiedy pisma dziecięce drukują jego opowiadania. Układa muzykę i teksty do własnych przedstawień lalkowych. Gra na fortepianie, organach i wiolonczeli.  Jako uczeń gimnazjum pisze pieśni chóralne i kantaty. Osiemnastoletni komponuje operę do własnego libretta wg starojapońskiego dramatu "Gisei” (Ofiara).

Fascynacje muzyczne

Był pod wielkim wrażeniem oper i dramatów muzycznych Richarda Wagnera – Latający Holender, Tristan i Izolda, Pierścień Nibelunga; Richarda Straussa – Salome i Elektra oraz Claude Debussyego – Nokturny.

 Zafascynowany również dziełami W. Szekspira. [3]

Wykształcenie i praca zawodowa

• W 1914 roku kończy Akademię Muzyczną w Monachium.
• Obejmuje kierownictwo orkiestry kameralnej teatru tamże.
• Podejmuje pracę teatralnego dyrygenta w Manheim i Darmstadt. Tworzy tzw. „teatr totalny"- zintegrowany, w którym równouprawnienia posiada słowo- gest – taniec - dźwięk muzyczny - efekty świetlne. Synkretyzm!
• Rozpoczyna jednocześnie działalność pedagogiczną. Pracuje jako akompaniator - improwizator, jak również współtwórca realizacji własnych pomysłów w nowo tworzonej w latach 20-30 w Monachium szkole muzyki, ruchu, tańca i gimnastyki rytmicznej. Współpracuje z Dorotheą Gunther - założycielką (malarka, graficzka, inscenizatorka) szkoły, która znała też dobrze metodę kształcenia ruchowo-muzycznego Jacquesa Dalcroze’a, a także m.kształcenia ruchowo – tanecznego wg Labama oraz Gunild Keetman - utalentowaną muzycznie i ruchowo nauczycielką muzyki, która stała się później współautorką Schulwerku.
• Było to kształcenie przez zabawę, ruch, taniec, improwizację na materiale słowa, ruchu i dźwięku.
• Po wojnie, w latach 50 kontynuował rozpoczęte w latach 30 audycje radiowe dla dzieci (inspirujące do zabaw muzyczno – ruchowych), gdzie sprawdzał słuszność swych teoretyczno - metodycznych założeń koncepcji własnego tworzonego systemu kształcenia muzycznego.
• W następstwie tych założeń powstał wspomniany już Schulwerk (Praca szkolna). Cechą jest charakter wybitnie narodowy, ze względu i na muzykę i na teksty. Dzieło Orffa zawiera wyłącznie przykłady muzyczne do grania lub do śpiewu, nie ma w nim żadnych wskazówek metodycznych. Orff zawierzył kontynuatorom swej idei i pozostawił im całkowitą swobodę zarówno w doborze materiału, jak i sposobie realizacji.[4]

Inspiracje

Od młodości Orff zainteresowany był muzyką, sztuką w ogóle - w tym jej historią oraz szeroko rozumianą kulturą, również filozofią, pedagogiką.

Na rozwój jego talentu i postawy estetycznej wywarły wpływ:

• najpierw sztuka antyczna - teatr, w którym jednoczy się słowo - taniec - muzyka i rzeźba;
• następnie sztuka prymitywna - najstarsza obrzędowa ludowa, głównie bawarska (był zafascynowany dialektem bawarskim, który poznał dzięki kucharce Fanni, która pracowała w domu rodzinnym);
• mieszczańska niemiecka i innych narodów europejskich,
• a także sztuka egzotyczna.

      W muzyce wymienionych rodzajów fascynowały go:

•     -proste motywy melodyczne,       
•    - prosta rytmika,
•    - różnorodność skal: pentatonika, skale modalne,
•    - rola słowa (znamienne dla Orffa jest łączenie mowy z muzyką; słowo -   jako źródło dźwięku),
•    - synkretyzm,
•    - autentyzm ekspresji.

Stąd w jego twórczości przewaga elementów nad skomplikowaną formą: ostinata, burdony, powtarzalność motywów melodycznych, eksponowanie rytmu.

     Stwarzał muzykę nie do tekstu, lecz z tekstu, a muzyka łączyła słowo, dźwięk, język, obraz

      i przestrzeń.[5]

Inspiracje wielokulturowością sprawiły, iż Carl Orff w całej swej twórczości łączy Epoki. Kultury. Idee. Religie. Języki. Jego utwory sceniczne wystawiane są na różnych scenach Europy i świata.

 

System kształcenia muzycznego

System polega na autentycznej aktywności dziecka w obcowaniu z muzyką, obejmuje wszystkie formy wychowania muzycznego - śpiew, grę, ruch, tworzenie, percepcję – zintegrowane w jedną całość[6]

           

5. Zabawy muzyczna

Zabawa ta, jak prymitywna sztuka prapoczątków jest synkretyczna. Składa się na nią ruch- gest- taniec- muzyka (śpiew, gra na instrumentach) oraz słowo. Tak bawią się dzieci na wszystkich kontynentach, gdy czynią to spontanicznie i taką skłonność do muzyki trzeba wykorzystać. Materiałem do pracy z dziećmi są tu: folklor słowno- muzyczny dzieci niemieckich i innych narodów; magiczne zaklęcia, powiedzonka, wyliczanki, porzekadła, wierszyki, w których tkwi zabawa i rytm (nazwy kwiatów, drzew, zwierząt, imiona własne, wiersze dla dzieci pisane przez poetów). W odniesieniu do dzieci starszych, a zwłaszcza młodzieży, materiałem tym są fragmenty prozy, poezji oraz dramatów wielkich twórców. W ogóle dla Orffa muzyka mowy to źródło nieprzebranego bogactwa ekspresji: gesty, dynamika, szeroka skala emocjonalnych intonacji, temp, akcentów.

            W wyniku tych zabaw rodzi się rytm, na bazie którego można wprowadzić wiele zagadnień: agogika, artykulacja, dynamika, metrum, polimetryczność, polirytmiczność, intonacja, wyraz. Dodanie do zabawy instrumentów perkusyjnych i śpiewu opartego na najprostszych motywach (pentatonika) wzbogaca rytmikę i brzmienie. Poza traktowaniem słowa jako źródła brzmienia i wyrazu Orff dba również o prawidłową dykcję i ekspresję mowy. [7]

5. Śpiew

Jest zawsze ściśle związany ze słowem i często towarzyszą mu gestodźwięki. Nie ma tradycyjnej nauki śpiewu i emisyjnych ćwiczeń wokalnych. Mniejsze znaczenie ma precyzja i czystość wykonania, ważniejsza jest ekspresja wynikająca z emocjonalnego zaangażowania dziecka. Głównie jest to śpiew a capella, bądź z towarzyszeniem instrumentów perkusyjnych. Nie występuje akompaniament fortepianowy.

5. Ruch

Ma charakter kreatywny, rodzi się spontanicznie w trakcie zabawy. Jest swobodny, dyktowany wewnętrznym nastrojem ćwiczącego.

Formą ruchu u Orffa są też tańce: tradycyjne - np. regionalne, ludowe, narodowe, historyczne, integracyjne – nie nauczające jednak precyzyjnego odwzorowywania ruchu, a stwarzające raczej możliwości improwizacyjne. Tańce te mają również ogromne znaczenie wychowawcze w przełamaniu barier komunikacyjnych, szczególnie osób nieśmiałych i czujących się niepewnie. Służą także odreagowaniu napięć i stresów, poprawiają nastrój i stają się formą aktywnego wypoczynku. 

5. Gra na instrumentach

Wchodzące w skład zestawu orffowskiego instrumenty wzorowane są na przykładach wywodzących się z różnych rejonów świata: z Afryki pochodzą ksylofony, instrumenty drewniane i bębny; z Europy – flety proste, dzwonki, viole; z Azji metalofony, instrumenty perkusyjne zbudowane z metalu; z Ameryki – instrumenty stosowane w zespołach jazzowych - gitary basowe; z Ameryki Łacińskiej – instrumenty perkusyjne. Wszystkie dostosowane są do możliwości dzieci, są mniejszych rozmiarów, posiadają wymienne sztabki, umożliwiające zmianę skali. [8]

Standardowy zestaw orffowski składa się głównie z instrumentów perkusyjnych:

o nieokreślonej wysokości dźwięku:

• membranofony: bębenki, tamburyna, bongosy, werble, półkociołki
• idiofony metalowe: trójkąty, talerze, janczary, gong
• idiofony drewniane: kastaniety (kołatki), marakasy (grzechotki), tarki, blok akustyczny, clavesy

o określonej wysokości dźwięku:

• dzwonki diatoniczne i chromatyczne/ sopranowe, altowe,
• metalofony, również sopranowe i altowe, wibrafony,
• ksylofony sopranowe, altowe i basowe, marimby

Wszystkie one są w stroju C, mają jednak wymienne sztabki i dzięki temu dzieci mogą układać skale w oparciu o które grają melodie i akompaniament.

Wykorzystywał również flety proste sopranowe, altowe, tenorowe i basowe oraz wiole, lutnie, czasem gitarę.

Istotną rolę w systemie odgrywają również różne instrumenty egzotyczne przywożone do Instytutu Orffa z odległych krajów i kultur, a także instrumenty niekonwencjonalne np. kubki po jogurtach, szklanki napełnione wodą, butelki, gazety, guziki, balony, patyki oraz instrumenty budowane wg własnych pomysłów.

5. Improwizacja - duża rola czynnika kreatywnego:

• swobodna, spontaniczna wypowiedź dziecka, które odczuwa potrzebę tej wypowiedzi i improwizuje, jak umie, jak podpowiada mu emocja i muzyczne doświadczenie, nie myśląc o zasadach np. śpiewanie melodii do porzekadeł, wyliczanek, ale też umuzycznianie wierszy, baśni, opowieści. Utwory literackie są tu traktowane, jak swoista partytura muzyczna.
• poddana dyscyplinie muzycznej, czyli stawiająca dzieciom różne zadania, które mogą dotyczyć rytmu, melodii, np. wstępne ćwiczenie "echo rytmiczne” - dokładne powtarzanie tematu rytmicznego i zadanie własnego improwizowanego tematu, który powtórzy ktoś inny; rytmizowanie tekstów z uwzględnieniem różnych zjawisk rytmicznych; improwizowanie rytmu do ruchu; form- kanonu, AB, ABA, ronda, wariacji, różne zadania polirytmiczne; układanie akompaniamentów ostinatowych, burdonowych do melodii .[9]

Jak w innych rodzajach ćwiczeń, improwizacje te wykonywane są przy udziale ruchu, śpiewu, gry na instrumentach.

 

Kontynuacja idei

• W Salzburgu działa Centrum Orffa, a od 1961 w Akademii Muzycznej "Mozarteum" powołano wydział specjalny Instytut Orffa, w którym do dziś trwa intensywna praca nad rozwojem idei muzyczno-pedagogicznych autora, kształci się nauczycieli z całego świata na pełnych czteroletnich studiach, jak również jest miejscem spotkań dla tych, którzy chcą się nauczyć korzystania z Schulwerku - letnie kursy i seminaria.
• Instytut prowadzi szeroką działalność wydawniczą - systematycznie publikuje liczne materiały muzyczno-pedagogiczne i sprawozdania z seminariów.
• Schulwerk został nagrany na płytach pod nazwą Musica Poetica, co roku ukazuje się kilka nowych płyt z muzyczną dokumentacją aktualnych prac. Prowadzone są też cykle programów radiowych i TV.
• Schulwerk doczekał się adaptacji w wielu krajach, m.inn. w Argentynie, w Australii, Brazylii, Czechach, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Izraelu, Japonii, Kanadzie, Meksyku Stanach Zjednoczonych, Włoszech, jak również w Polsce (o czym wspominałam wyżej).
• Polskie Towarzystwo Carla Orffa powstało w 2004 roku i działa prężnie do dzisiaj.
• W Polsce elementy systemu są szeroko stosowane przez nauczycieli przedszkoli, szkół podstawowych (elementy metodyczne orffowskie weszły do podręczników szkolnych), w szkolnictwie specjalnym oraz w ramach zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych.
• Aktualne podręczniki do przedmiotu Muzyka na II etapie edukacyjnym autorstwa, bądź współautorstwa Urszuli Smoczyńskiej oparte o ideę Carla Orffa są bardzo atrakcyjne, zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli, ponieważ zawierają literaturę muzyczną z różnych stron świata, np: Chin, Czech, Niemiec, Włoch, USA, Tanzanii, krajów Afryki, głównie Ghany.

 

Zachęcam nauczycieli do udziału w warsztatach metodycznych, inspirowanych Systemem kształcenia muzycznego organizowanych przez PODN w Słupsku.

Do zobaczenia  

Ewa Misiewicz
Konsultant ds. edukacji artystycznej w Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Słupsku, wykładowca w Katedrze Sztuki Muzycznej Akademii Pomorskiej w Słupsku.

 

Literatura:

Goriszowski W., Kowalik P., Metodologiczno – metodyczne problemy wychowania muzycznego w zarysie, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1994

Komorowska M., Teatr Orffa w stulecie urodzin jego twórcy, Polskie Towarzystwo Carla Orffa III, Akademia Muzyczna im. F.Chopina, Warszawa 1995

Michalak B., Schulwerk Carla Orffa. Idea muzyki elementarnej i jej recepcja, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2009

Przychodzińska M., Wychowanie Muzyczne – idee, treści, kierunki rozwoju, WSiP, Warszawa 1989

Smoczyńska-Nachtman U.- Muzyka dla dzieci. WSiP, Warszawa 1992

Smoczyńska U., Moja przygoda z Orffem. Czy wszystko stało się przypadkiem?, Wychowanie muzyczne w szkole nr 3 2008, s.48-58

Uchyła – Zroski J. Wybrane zagadnienia z dydaktyki wychowania muzycznego, Katowice 1991, s.10

 

Polecana literatura dla nauczycieli:

Smoczyńska-Nachtman U.- Kalendarz muzyczny w przedszkolu. WSiP, Warszawa 1983

Smoczyńska-Nachtman U.- Podajmy sobie ręce. WSiP, Warszawa 1989

Smoczyńska-Nachtman U.- Rozśpiewane przedszkole. WSiP, Warszawa 1982

Smoczyńska-Nachtman U.- Muzyka dla dzieci. WSiP, Warszawa 1992

Smoczyńska-Nachtman U.- Zabawy i ćwiczenia przy muzyce. Centralny Ośrodek Metodyki i Upowszechniania Kultury, Warszawa