Muzyka sercem narodu

Muzyka narodowa to nie tylko dźwięki – to głos duszy narodu.

Ignacy Jan Paderewski

 

W tysiącletniej historii naszego narodu muzyka, a w szczególności pieśni hymniczne (łac. patrium carmen) miały szczególne znaczenie – towarzyszyły doniosłym momentom dziejowym oraz budowały poczucie tożsamości narodowej. Upamiętniały postacie, czyny, emocje. Zazwyczaj budziły ducha narodowego przetrwania oraz determinację w walce o niepodległość Polski.

Jako naród z dumą pielęgnujemy nasz bogaty kanon pieśni patriotycznych, który powstawał na przestrzeni wieków. Tworzyli go poeci, kompozytorzy, ale i nieznani twórcy. W tych pieśniach zapisane są chwile, które ukształtowały Polskę – powstania, wojny, okresy zniewolenia i walki o wolność. Teksty utworów potrafią dotknąć duszy, zwłaszcza gdy śpiewa się je wspólnie, choćby 11 listopada upamiętniając odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku; 3 maja na pamiątkę uchwalenia pierwszej w Europie i drugiej na świecie konstytucji w 1791 roku czy 8 maja – Narodowy Dzień Zwycięstwa oddając hołd wydarzeniom kończącym II wojnę światową w Europie.

Twórcy pieśni patriotycznych odegrali na przestrzeni wieków nieocenioną rolę. Ich dzieła niosły otuchę i jednoczyły naród, stając się symbolem wspólnoty i walki o wolność. Kompozytorzy i poeci za pomocą melodii i słów budzili serca Polaków, inspirując ich do działania i dając nadzieję w trudnych chwilach. Myślę, że najdobitniej w wielkim poetyckim skrócie ujął to poeta Jan Kasprowicz, pisząc „pieśń ojczyzny pełna” w wierszu „Rzadko na moich wargach”. Najbardziej znaczące polskie pieśni hymniczne to:

• I poł. XIII wieku – Gaude Mater Polonia (Ciesz się, Matko Polsko). Kompozytor: Wincenty z Kielczy. Pieśń powstała z okazji kanonizacji biskupa Stanisława Szczepanowskiego, który zginął z rozkazu króla Bolesława II Śmiałego. Przez wieki pełniła rolę hymnu uświetniającego uroczystości kościelne i państwowe. Do dziś otwiera wiele ważnych koncertów, konkursów oraz festiwali chóralnych, a także inauguruje uroczystości rozpoczęcia roku akademickiego pewnie w każdej polskiej uczelni.
• XIII wiek – Bogurodzica. Autor nieznany Najstarsza zachowana pieśń religijna i patriotyczna w języku polskim. Źródła wskazują, że mogła zostać wykonana podczas koronacji Władysława Jagiełły w 1386 roku. Stała się pieśnią bojową – modlitwą rycerzy, szczególnie przed bitwą pod Grunwaldem. Mimo trudności wykonawczych, przez wieki pełniła funkcję hymnu narodowego.
• XVI wiek czyli Złoty Wiek kultury polskie – Psalmy. Kompozytor: Mikołaj Gomółka. Tekst: autorstwa Jana Kochanowskiego do artystycznego przekładu Psalmów Dawida. Utwory te, dostępne dla szerokiego grona odbiorców, miały wspierać duchowy rozwój i łączyć wartości religijne z patriotycznymi.
• XVIII wiek – czas Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 Maja. Okres ten zainspirował powstanie licznych pieśni patriotycznych:

• Mazurek 3 Maja (Witaj, Majowa Jutrzenko). Słowa: Rajnold Suchodolski; kompozytor: prawdopodobnie Julian Sabiński (czasem błędnie przypisywana Chopinowi);

• Polonez 3 Maja (Zgoda Sejmu to sprawiła…). Autorzy nieznani;

• Mazurek Dąbrowskiego. Słowa: Józef Wybicki; kompozytor nieznany. Utwór powstał w 1797 roku, a od 26 lutego 1927 roku jest hymnem Polski.

• XIX wiek – czas niewoli narodowej i walk o niepodległość. Wiek ten obfitował w pieśni narodowe i powstańcze:

• Boże, coś Polskę. Słowa: Alojzy Feliński (1816), późniejsze wersje: Antoni Gorecki; kompozytor: Jan Nepomucen i Piotr Kaszewski;
• Warszawianka. Słowa francuskie: Casimir Delavigne; tłumaczenie: Karol Sienkiewicz; kompozytor: Karol Kurpiński;
• Śpiewniki domowe Stanisława Moniuszki popularyzujące utwory patriotyczne i religijne „do powszechnego użytku rodaków”. Słowa: polscy poeci współczesnych mu czasów, w tym Adam Mickiewicz, Józef Ignacy Kraszewski, Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz), Aleksander Chodźko, Jan Czeczot, Teofil Lenartowicz, a także sam Moniuszko.

• Początek XX wieku i II wojna światowa. Okres okupacji to także bogactwo pieśni konspiracyjnych i wojennych:

• Rota. Słowa: Maria Konopnicka; kompozytor: Feliks Nowowiejski;
• My, Pierwsza Brygada – pieśń Legionów Polskich. Słowa: Andrzej Hałaciński i Tadeusz Biernacki; kompozytor: Andrzej Brzuchal-Sikorski;
• Hej, chłopcy, bagnet na broń; Rozszumiały się wierzby płaczące, Marsz I Korpusu; Czerwone maki na Monte Cassino… – to tylko kilka pieśni powszechnie znanych z tego okresu.

 

Obecnie najistotniejszym fundamentem budowania świadomości narodowej jest edukacja dzieci i młodzieży. To właśnie szkoła, obok domu rodzinnego, kształtuje wrażliwość na dziedzictwo kulturowe, uczy szacunku dla przeszłości i pomaga zrozumieć, kim jesteśmy jako naród. Poprzez nauczanie historii, języka ojczystego, literatury i sztuki, w tym muzyki młode pokolenia mogą nie tylko poznać bohaterów narodowych czy przełomowe wydarzenia, ale również nauczyć się czerpać mądrość z doświadczeń przeszłości.

Przedmiot muzyka ma ogromny potencjał w tym zakresie. Dzięki pieśniom patriotycznym, hymnom, ludowym melodiom oraz dziełom wielkich kompozytorów inspirowanym ważnymi momentami historycznymi, uczniowie nie tylko zdobywają wiedzę, lecz także poprzez przeżycie emocjonalne lepiej mogą rozumieć jej wagę i sens.

Do najbardziej charakterystycznych utworów klasycznych, nasyconych głębokim patriotyzmem twórców i przejmującą troską o losy ojczyzny, należą dzieła takie jak na przykład: Etiuda c-moll op. 10 nr 12 „Rewolucyjna” Fryderyka Chopina – niezwykle emocjonalny utwór, który powstał bezpośrednio po upadku Powstania Listopadowego i odzwierciedla reakcję Chopina na wydarzenia w Polsce; Polonez a-moll „Pożegnanie Ojczyzny” Michała Kleofasa Ogińskiego, napisany po upadku insurekcji kościuszkowskiej, wyrażający ból emigracji i tęsknotę za ojczyzną; Warszawianka (1831) Karola Kurpińskiego – utwór powstał w czasie Powstania Listopadowego i stał się jednym z hymnów narodowych; Straszny dwór i Halka Stanisława Moniuszki – te opery to nie tylko dzieła sceniczne, to manifesty tożsamości narodowej w czasach zaborów. XX wieczne monumentalne dzieło Krzysztofa Pendereckiego – Polskie Requiem inspirowane m.in. hołdem ofiarom Stoczni Gdańskiej, powstańcom warszawskim, kardynałowi Wyszyńskiemu – to muzyczna kronika XX-wiecznej historii Polski. Takich utworów w dziejach polskiej kultury muzycznej są dziesiątki, jeśli nie setki, a każdy z nich opowiada inną historię, czasem wprost, czasem poprzez metaforę, barwę dźwięku albo symboliczny cytat z melodii ludowej czy narodowej, jak na przykład w Scherzu h-moll op. 20 Fryderyka Chopina (1830 r.). To utwór, który jest związany z emocjonalnym stanem kompozytora, tęsknotą za ojczyzną (Chopin w tym czasie przebywał na emigracji) , samotnością i niepokojem o losy kraju i rodziny. Cytat muzyczny z kolędy: Lulajże Jezuniu, który pojawia się w kompozycji jest tego przejmującym wyrazem.

Podstawa programowa przedmiotu muzyka, opracowana przez MEN w 2017 roku, już na etapie klas I-III edukacji wczesnoszkolnej zawiera wyraźne odniesienia do kształtowania postaw patriotycznych od najmłodszych lat.

Pkt.2. Osiągnięcia w zakresie ekspresji muzycznej. Śpiew. Uczeń:

2) nuci poznane melodie, śpiewa piosenki podczas zabawy, nauki, uroczystości szkolnych, świąt w tym świąt narodowych;

3) śpiewa śpiewanki, piosenki i pieśni charakterystyczne dla tradycji i zwyczajów polskich, kilka utworów patriotycznych i historycznych;

5) rozpoznaje i śpiewa hymn Polski,

W klasach IV-VII równie istotne jest kontynuowanie i pogłębianie kształtowania postaw patriotycznych, poprzez świadome wprowadzanie treści związanych z historią, kulturą i dziedzictwem narodowym. Na tym etapie edukacyjnym uczniowie są już bardziej dojrzali emocjonalnie i intelektualnie, co pozwala na głębsze zrozumienie wartości takich jak tożsamość narodowa, szacunek dla symboli państwowych czy znaczenie wspólnoty. Edukacja muzyczna może w tym zakresie odgrywać szczególną rolę poprzez poznawanie pieśni historycznych, hymnu narodowego, utworów inspirowanych ważnymi wydarzeniami z dziejów Polski oraz twórczości wybitnych polskich kompozytorów.

I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.

1. W zakresie śpiewu. Uczeń:

2) poprawnie śpiewa z pamięci, zachowując należytą postawę, hymn państwowy „Mazurek Dąbrowskiego”;

b) śpiewa wybrane pieśni (w tym artystyczne i patriotyczne),

 

Nauczyciel muzyki pełni rolę przewodnika po świecie wartości – odgrywa istotną rolę nie tylko jako przekaziciel wiedzy muzycznej, lecz także jako wychowawca. To on dba nie tylko o wybór repertuaru, ale również o to, aby utwory nie były jedynie odśpiewane i odsłuchane, ale również należycie przeżyte. Służy temu także zaangażowanie uczniów w przygotowanie szkolnych uroczystości patriotycznych, takich jak akademie, koncerty i przedstawienia z okazji świąt narodowych, czy angażowanie się w muzyczne projekty o tematyce ojczyźnianej. Takie działania pozwalają uczniom bardziej emocjonalnie przeżywać wydarzenia upamiętniające ważne momenty z dziejów Polski, co sprzyja budowaniu świadomego patriotyzmu.

Muzyka to nie tylko dźwięki – to echo historii, wspólnych przeżyć i narodowej tożsamości. Ucząc jej z pasją i świadomością, zaszczepiamy w sercach młodych miłość do ojczyzny, która rozbrzmiewa długo po wybrzmieniu ostatniego akordu.

 

Bibliografia:

• Panek W., Hymny polskie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997
• Żmuda A. (red.), Hymny i pieśni polskie. Agencja Wydawnicza Ad Oculos, Warszawa-Rzeszów 2009

 

Ewa Misiewicz

Nauczyciel konsultant ds. edukacji artystycznej w Pomorskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Słupsku oraz wykładowca w Katedrze Sztuki Muzycznej Uniwersytetu Pomorskiego w Słupsku.